Sztuki, o kt�rych mowa, wystawiane by�y zasadniczo podczas �wi�ta Purim lub te� w okresie bliskim temu �wi�tu, kiedy zgodnie z powszechnym radosnym nastrojem �agodzone by�y...

Ustna tradycja Purim szpiln (sztuk purymowych), jak r�wnie� sztuk o innych tematach biblijnych, zachowa�a wyra�ne �lady wczesnych XVII i XVIII-wiecznych dramat�w jidysz. We wschodniej i �rodkowej Europie by�a ona jeszcze �ywa do czasu II wojny �wiatowej. Liturgia Kanon liturgii �yd. ustali� si�, zanim rozwin�a si� literatura jidysz i to wydaje si� powodem, dla kt�rego tak ma�o by�o oryginalnych modlitw i religijnej liryki w tym j�zyku. Najstarszy wiersz w 261 literatura jidytB jidysz (zachowany w machzorze w Wormacji) to b�ogos�awie�stwo dla osoby, kt�ra nosi�a do synagogi �wi�teczny modlitewnik: �Niech b�dzie b�ogos�awiony ten, kt�ry b�dzie nosi� ten modlitewnik do synagogi". B�ogos�awie�stwo, znane tylko z tego �r�d�a, by�o zaledwie upi�kszeniem iluminowanego r�kopisu i nie stanowi�o elementu standardowej liturgii. Najznaczniejsz� cz�� dzia�alno�ci literackiej w jidysz w dziedzinie liturgii stanowi�y przek�ady. Pocz�wszy od XV w. popularne by�y w�r�d �yd�w i powszechnie przez nich u�ywane przek�ady na jidysz pojedynczych modlitw i ca�ych modlitewnik�w. Pierwszy drukowany modlitewnik w jidysz (Ichenhausen 1544) zawiera modlitwy na ca�y rok. Zazwyczaj jednak funkcj� przek�ad�w modlitw na jidysz by�o u�atwienie rozumienia hebrajsko-aramejskich tekst�w, wedle tradycji jedynych, jakie mog�y by� przyj�te w religijnych nabo�e�stwach. Istnia�y wszak�e inne sfery, w kt�rych mo�na by�o zanosi� mod�y i wyra�a� religijne uczucia w tym j�zyku. Jako przyk�ad przywo�a� mo�na techi-nes, indywidualne, prywatne modlitwy-pro�by. Nie by�y one skonwencjonalizowane je�li idzie o tre��, poniewa� adaptowano je dla r�nych cel�w, w zale�no�ci od rozmaitych potrzeb. Techines nie nale�a�y do korpusu tekst�w kanonu liturgicznego, a uwa�ano je za modlitwy g��wnie dla kobiet. Charakteryzowa�y si� prostot�, szczero�ci� i sentymentalizmem i autorstwo ich przypisywano cz�sto kobietom. Techines, pisane przewa�nie proz�, odnajdujemy ju� w XVI-wiecznych drukach jidysz, niekiedy tak�e w modlitewnikach hebrajskich zawieraj�cych t�umaczenie jidysz. Istnia�y te� techines drukowane w formie broszur oraz w specjalnych zbiorach, ukazuj�cych si� jeszcze do dzi�. Religijna poezja jidysz znajdowa�a dla siebie miejsce w tych obrz�dach, kt�re nie mia�y jeszcze kompletu sta�ych regu� oraz w obyczajach zwi�zanych z takimi obrz�dami odprawianymi g��wnie w domach (wieczerze szabatowe i �wi�teczne, seder pesachowy oraz inne uroczysto�ci np. wesele i obrzezanie). W wieku XV t�umaczono na jidysz nie tylko hebrajskie pijutim i hymny, ale na takie uroczysto�ci i �wi�ta pisano tak�e specjalnie wiersze w jidysz. Poezja, o kt�rej mowa, by�a dwuj�zyczna: niekt�re utwory pisane by�y zar�wno po hebrajsku, jak i w jidysz, tak �e wszyscy zgromadzeni na uroczysto�ci mogli teksty w pe�ni zrozumie�. W przeciwie�stwie do wierszy hebrajskich, kt�re zgodnie z tradycj� pijut inkrustowano uczonymi cytatami, wiersze jidysz odznacza�y si� poetyck� prostot� i barwnymi opisami odzwierciedlaj�cymi bezpo�rednio obyczaje i ducha czas�w, w jakich powsta�y. Pod wzgl�dem formalnym poezj� t� wyr�nia symbioza dwu form stroficznych przyj�tych z dwu odr�bnych �r�de� literackich: odnajdujemy w niej mianowicie strof� hebrajsk� pijut dostosowan� do specyficznych w�a�ciwo�ci lingwistycznych j�zyka jidysz i wzory strofiki niemieckiej, szczeg�lnie za� strofiki pie�ni ludowych. Wiersze jidysz pisane i adaptowane by�y przy tym cz�sto do niemieckich melodii ludowych popularnych w�r�d �yd�w (np. pie�� w j�zykach hebrajskim i jidysz na cze�� szabatu �piewana ju� w po�owie XV w. na niemieck� melodi� Herzog Ernst). Poezja tego rodzaju by�a r�wnie� wykorzystywana dla cel�w parodystycznych, s�u��c przede wszystkim jako �rodek w parodiach zwi�zanych ze �wi�tem Purim. Literatura moralizatorska Bogata dzia�alno�� literacka w jidysz rozwin�a si� w spos�b naturalny po�r�d osiad�ej spo�eczno�ci �yd., na kt�rej spos�b �ycia wp�ywa�a w niema�ym stopniu literatura dydaktyczna reprezentowana przez dzie�a o zwyczajach (minhag) i moralnym post�powaniu (musar). Po�wi�cona post�powaniu zgodnemu z tradycj� literatura naucza g��wnie o zasadach zachowania podczas nabo�e�stw w synagodze oraz podczas �wi�t i religijnych obrz�d�w odprawianych w domach. Dotycz�ce obyczaj�w dzie�a jidysz zachowa�y si� we wczesnych r�kopisach, kt�re po rozprzestrzenieniu si� sztuki druku mia�y do ko�ca wieku XVII liczne wydania, przedrukowywane z niewielkimi zmianami. (Pierwszy obszerny przewodnik dotycz�cy �yd. obyczaj�w ukaza� si� w Mantui w 1590). Literatura moralizatorska - pisana prostym i jasnym stylem, �atwo zrozumia�ym dla przeci�tnego czytelnika - naucza�a r�wnie� o idea�ach religijnego i spo�ecznego zachowania poszczeg�lnych jednostek i ca�ej wsp�lnoty. Pot�pia�a ona (cz�sto przesadnie) wszelkie zachowanie odbiegaj�ce od standard�w moralnych uznawanych przez autor�w. Tak�e ten dzia� pi�miennictwa jidysz opiera� si� na akcentowanych powszechnie �r�d�ach hebrajskich i sk�ada� w znacznej mierze z przek�ad�w moralistycznej literatury hebrajskiej (np. Sejfer Midos, Isny 1542) - pierwszy obszerny utw�r dydaktyczny drukowany w jidysz to literatura jidysz 262 t�umaczenie poprzedzaj�ce hebrajski tekst Orchot Cadikim (1581?)). Dwoma oryginalnymi utworami moralizatorskimi w jidysz, popularnymi i cz�sto przedrukowywanymi, by�y: Lew Tow (Praga 1620) oraz Simchas ha-Nejfesz (cz�� pierwsza wydana we Frankfurcie w 1707, druga za� - zawieraj�ca r�wnie� zbi�r wierszy i hymn�w (z do��czeniem nut) - w Fiirth w 1727). Istnia� �cis�y zwi�zek pomi�dzy literatur�, o kt�rej mowa, a takimi gatunkami jak exemplum czy pi�miennictwo hagiograficzne, ustanawiany przez liczne przypowie�ci i exempla w��czane do tekst�w dydaktycznych. �r�d�em pierwszych pisanych w jidysz exempl�w i utwor�w hagiograficznych by�y bez w�tpienia homilie i ustna tradycja literacka, np. folklor. �lady tej tradycji odnajdujemy w licznych opowie�ciach, jakie zawieraj� rozproszone r�kopisy oraz niewielkie ksi��eczki, ukazuj�ce si� w Wenecji w po�owie XVI w