Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Inny wybitny umysł - John Locke - chronologicznie należy wprawdzie do Xvii w., jednak otwiera już nową epokę w dziejach myśli ludzkiej - filozofię oświecenia. Ugruntował przede wszystkim teorię empiryzmu genetycznego, sensualizmu i deizmu. Podobnie jak Locke, w pewnym sensie wyprzedzili swą epokę deiści i naturaliści żyjący całkowicie lub częściowo w Xvii w.: Herbert z Cherbury, John Toland, W. Wollaston i in., a także zwolennik sui generis etyki świeckiej A. Shaftesbury. Anglia wydała również najwybitniejszego chyba przedstawiciela nauki medycznej w Xvii w. - Williama Harveya (1578-1657Ď), który dokładnie zbadał i pierwszy dał prawidłowy opis krwioobiegu (Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus, 1628Ď), kładąc podwaliny pod nowożytną fizjologię krążenia krwi. Oświata, pedagogika,Ń wychowanie Szkolnictwo w katolickich krajach Europy znajdowało się w Xvii w. przeważnie w rękach Kościoła i podporządkowane było ogólnej polityce kontrreformacji. Z ramienia Kościoła sprawami nauczania zajmowały się specjalne zakony nauczające, wśród których na czoło wysunęli się zdecydowanie jezuici, nieco później również pijarzy. Jezuici opanowali całe niemal szkolnictwo średnie (gimnazja i kolegia), ponadto wywierali poważny wpływ na uniwersytety. Szkolnictwo jezuickie oparte było na znakomitej technice pedagogicznej i świetnej organizacji nauczania (m.in. w szkołach jezuickich istniało współzawodnictwo uczniów). Inaczej natomiast przedstawiała się sprawa z treścią nauczania. Celem jej nie było wyrobienie samodzielności myślenia, lecz przede wszystkim wychowanie religijne w duchu bezwzględnego posłuszeństwa i oddania Kościołowi. Nauczanie opierało się na specjalnie dobranych fragmentach dzieł pisarzy klasycznych. Wychowankowie gimnazjów i kolegiów jezuickich poza ogólnym wykształceniem i ogładą umysłową wynosili ze szkół dobrą znajomość łaciny, natomiast słabszą innych przedmiotów. Szkolnictwem zajmowały się również inne zakony, głównie pijarzy (Fratres scholarum piarum), zorganizowani przez św. Józefa z Calasanzy w 1597 r. i oratorianie, których kongregacja powstała w 1564 r. Pijarzy postawili sobie za cel bezpłatne kształcenie młodzieży, zwłaszcza ubogiej, "w bogobojności i pożytecznych naukach". Oratorianie, którzy działalność swoją rozwinęli głównie na terenie Francji, byli znacznie bardziej liberalni niż jezuici i w szkołach swych kładli dużo większy nacisk na naukę języka ojczystego, filozofii, matematyki, fizyki i historii. Jezuici zwalczali i pijarów, i oratorianów. Gimnazja i kolegia oparte na podobnych zasadach istniały również w krajach protestanckich i prowadzone były przez organizacje kościelne. Podstawę nauczania w tego typu szkołach średnich zachodniej i środkowej Europy stanowiła łacina. Zdecydowaną walkę z tym systemem nauczania podjęli janseniści, którzy w ramach swej doktryny wysokie miejsce przyznawali również problemom wychowawczym. Skupili oni wokół siebie wielu wybitnych współczesnych pedagogów, jak np. Nicole i Lancelot, następnie zaś organizowali szkoły z internatami (od 1638 r., m.in. w 1643 r. w Port Royal), w których wprowadzali w życie swe zasady pedagogiczne. Zreformowali między innymi nauczanie łaciny, przesuwając punkt ciężkości z gramatyki na lekturę autorów klasycznych, naukę szkolną rozpoczynali w języku ojczystym (francuskim), do programu wprowadzili współczesne języki obce i - co chyba najważniejsze -główny nacisk położyli na rozwijanie wśród uczniów samodzielnego i logicznego myślenia. Prześladowanie jansenistów pociągało za sobą likwidację założonych przez nich szkół, ale ich myśl pedagogiczna nie zaginęła. We Francji znalazła kontynuatora w osobie Charlesa Rollina (1661-1741Ď), który wprowadzał w życie postulaty wychowawcze jansenistów i rozwijał ich teorię pedagogiczną na przełomie Xvii i Xviii w., przyczyniając się do jej rozpowszechniania w Europie. Mimo potępienia jansenizmu zdawano sobie we Francji sprawę z konieczności przeprowadzenia reformy nauczania, co wyraziło się w postulatach głoszonych przez Claude Fleury'ego (1644-1723Ď) i Francois Fenelona. Obaj ci duchowni poświęcili się nie tylko pedagogice, ale w tej właśnie dziedzinie osiągnęli największe chyba rezultaty. W dziele Traite du choix et de la methode des etudes (O wyborze i metodzie studiów),1688, Fleury wysunął daleko idące projekty reform nauczania, polegające głównie na selekcji ważności wykładanych przedmiotów, które dzielił na ogólnie potrzebne i na potrzebne tylko niektórym. Arcybiskup z Cambrai, Fenelon, przeszedł do historii głównie jako znakomity pedagog, teoretyk i praktyk, który w dziele Traite de l'education des filles (O wychowaniu młodzieży płci żeńskiej), 1687, dał nieocenioną analizę problemów wychowawczych dziecka w ogóle, przedstawiając jednocześnie postępowe, jak na ową epokę, zasady wychowania dziewcząt. Wiek Xvii w dziejach pedagogiki uważa się za przełomowy, wysunięto bowiem wówczas po raz pierwszy postulat jednolitego, powszechnego nauczania, które miałoby objąć wszystkich bez względu na stan i płeć. Jest to zasługą wielkiego czeskiego pedagoga i filozofa Jana Amosa Komensky'ego (1592-1670Ď), twórcy nowożytnej pedagogiki, przywódcy braci czeskich, który część życia (po klęsce białogórskiej) spędzić musiał na wygnaniu w Polsce, w Holandii i w innych krajach. Jego podstawowe dzieło to Wielka dydaktyka, opublikowana w 1657 r., ale napisana wiele lat wcześniej. Głosił w niej zasady panzofii, co w praktyce oznaczało właśnie postulat powszechnego nauczania. "Uczyć wszystkich wszystkiego" - pisał - wysuwając tym samym dezyderat udostępnienia nauki również i prostemu ludowi. Komensky odpowiadał nie tylko na pytanie, kogo i co uczyć, ale i jak uczyć, a poglądy wyłożone przezeń stały się, po raz pierwszy w historii, podwaliną dydaktyki, jako nauki wydzielonej