Suwerennoœæ struktury dzie³a wzglêdem struktury rzeczywistoœci, z jakiej siê ceg³y dla budowy dzie³a wyszarpnê³o, jest tez¹ do udowodnienia, a nie przysiêga do...

a przynajmniej ich aspekt „pochodzeniowy” mocno zdominowaæ. Inaczej bêdzie czytelnik elementy tekstu nie w tym porz¹dku w³¹cza³, hierarchizowa³, scala³, jak by sobie tego móg³ ¿yczyæ autor, lecz bêdzie je segregowa³ automatycznie na fragmenty niespójne wedle tego, co prawdziwe byæ mog³o i wedle tego, co jest fa³szem ca³kowitym. Trzeba bowiem naprawdê mieæ coœ wa¿nego, ukszta³towanego semantycznie w ca³oœæ, wa¿kiego do powiedzenia. ¿eby móc ow¹ ca³oœci¹ powstaj¹c¹ w odbiorze poœcieraæ z faktów autentycznych ich metryki rodowodowe i zespalaæ je a faktami ad usum dzie³a powymyœlanymi, a literalnie, na planie werystycznym. do nich nie przystaj¹cymi. Inaczej wymyœlone stanie siê wat¹ lub œmieciem po prostu, jakim zwykle jest ka¿dy fa³sz i dysonans w budowli, która nie chce siê, bo nie mo¿e. zintegrowaæ. To, co siê zintegrowaæ miê chce. nie jest ju¿ jednolit¹ struktur¹, i dlatego wolno nam by³o powiedzieæ, ¿e nie tylko ocenê mia³oby „W pustyni i w puszczy” inn¹ w œrodowisku czytelników arabskich ni¿ polskich, ale te¿ uleg³by odmianie kszta³t strukturalny dzie³a, skoro rozpad³aby siê ca³oœciowoœæ sfery jego znaczeñ. Najprostszym modelem struktury dzie³a, jakiœmy ukazali, jest owo skrzy¿owanie losów w „Thais” France’a. Mieliœmy przed sob¹ dmê dynamiczne trajektorie, kreœlone postaciami Thais i Pafnucego, które znaczenia zdobywaj¹ wewn¹trz systemów referencji — transcendentalnego i psychologicznego. Ta sama struktura mog³aby pos³u¿yæ za krêgos³up dynamiczny ogromnej iloœci znacznie siê od siebie ró¿ni¹cych utworów. Dlatego uwa¿alibyœmy za sensown¹ propozycjê oddzielenia struktury formalnej sensu proprio, rozumianej ca³oœciowo w³aœnie jako dynamiczne trajektorie akcji i jej postaci, od tego pola albo od tej przestrzeni znaczeñ, w której zanurza tak¹ strukturê — konkretne dzie³o. Je¿eli struktura formalna mo¿e byæ (jak w wypadku „Thais”) niejako raz rozpatrywana wewn¹trz jednej przestrzeni semantycznej, a raz wewn¹trz drugiej, to mo¿e byæ albo tak. ¿e obie te przestrzenie s¹ dzie³em dane z jednakowa „bezwzglêdnoœci¹”, albo te¿ jedna okazuje siê uk³adem adekwatnym, wyznaczaj¹cym „ustalenia prawdziwe”, a druga — tym, co fa³szywie oznacza. Powo³uj¹c siê na doktrynê augustiañsk¹ o niezawis³oœci ³aski od naszych uczynków, mo¿na uznaæ „transcendentaln¹” przestrzeñ znaczeñ w „Thais” za „absolutn¹” albo, na odwrót, mo¿na uwa¿aæ, ¿e prawdê podaj¹ nam miary „przestrzeni psychologicznej”. Có¿ zatem — ostatecznie — moglibyœmy uznawaæ za „semantyczn¹ strukturê dzie³a literackiego”? Powstaje ta „struktura” z na³o¿enia — na przestrzeñ zdarzeñ utworu — osi skalarnych, dawanych jak¹œ aksjologi¹ i jak¹œ ontologi¹. Na tym „obiekcie”, który wówczas powstaje, osadzaj¹ siê znaczenia, uskalowane pod³ug systematyki pojêæ, a nie — zajœæ przedmiotowych. To, co mo¿emy wykryæ w dziele na pewno, jako rozga³êzione „drzewo zajœæ”, jest mniej lub bardziej — kauzalnie — spójne, ucz³onkowane. jednorodne. Mniej albo hardziej jawnie, przez komentarz, sposób narracji, przez „dozwolony domys³”, dzie³o mo¿e nam dostarczaæ wskazówek co do g³ównych osi, jako wspó³rzêdnych, odrelatywizowuj¹cych czêœciowo — nieokreœlonoœæ wszechmo¿liwych sensów, jako znaczeñ i wartoœci przedstawianego. Lecz owych osi nie lokuje dzie³o ca³kowicie i do koñca we w³asnym semantycznym uniwersum. jednorodnym albo porz¹dnie wielodzielnym tak, aiy odbiór móg³ do zera sprowadziæ niepewnoœæ lokalizacyjn¹ owych osi, a nawet nie zamyka sob¹ wiedzy o tym, jak wiele nale¿a³oby ich zastosowaæ, i wreszcie, które z nich s¹ podrzêdne, a które — zwierzchnie, jako „miary wszechrzeczy”. Tote¿ dzie³o nie powiadamia nas o tym, co w nim zasz³o, tak aby nie tylko wiadome by³o, co zasz³o, lecz tak¿e to, co te zajœcia „ultymatywnie” znacz¹ wzglêdem siebie, a ponadto jeszcze — co wyznaczaj¹ na swych przed³u¿eniach, skierowanych potencjalnie w œwiat rzeczywisty. Te relacje dzie³a wewnêtrzne na równi z zewnêtrznymi odbiór unieruchamia dopiero stabilizuj¹co — i odbiorczo nie mo¿na przemieœciæ pierwszych, nie tykaj¹c zarazem drugich. Dzie³o jest wiêc jak pewien œwiat, jak wizerunek planety, dostarczony bez skali absolutnej odniesieñ, bez jedynego wzorca postêpowañ kartograficznych, ale razem ze zmiennym od wypadku do wypadku pokazaniem takich tego œwiata w³asnych praw, wewnêtrznych sprzê¿eñ, które uniemo¿liwiaj¹ odbiorcy — postêpowanie w roli „kartografa”, najzupe³niej dowolne. Gdy¿ nie jest tak, ¿eby absolutnie dowolnym sposobem mo¿na by³o adekwatnie odwzorowaæ kulê ziemsk¹ na mapie — ale znów nie jest tak, ¿eby projekcja Merkatora by³a „jedynie s³uszna” i „prawdziwsza” od wszystkich innych. Czy otrzymywany w efekcie koñcowym „obiekt informacyjny”, jako wynik „eksperymentu”, polegaj¹cego na osadzeniu — przez znaczna iloœæ ludzkich umys³ów — polatuj¹cej w niejakim niezlokalizowaniu wiadomoœci, prawdziwie nazwaæ mo¿na — struktur¹? Jeœliby mia³a to byæ „struktura” w rozumieniu wielce rygorystycznym — jakiejœ „teorii bezwzglêdnoœci”, tj. postuluj¹cej bezwzglêdne istnienie jedynych stosunków wzajemnych miêdzy elementami dzie³a i jego ca³oœci¹ a „wszystkim innym, co istnieje”, by³oby zastosowanie owej piêknej przez ostroœæ nazwy — nadu¿yciem. O tak doskona³ych strukturach wolno by mówiæ w odniesieniu do odbiorcy, którego dla œwiata postulowa³ Berkeley — w postaci Pana Boga