Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Mówiąc o składnikach owej wielkiej rzeczywistości, której depozytariuszami jesteśmy dzięki bardzo poważnemu przypadkowi urodzenia, wspomniałem też o szaleństwie Nicola Chiaromonte, znakomity i mało niestety znany włoski eseista, emigrant polityczny antyfaszysta, przyjaciel Andre Malraux i Alberta Camus, zmarły w Rzymie w styczniu roku 1972, tak pisał w szkicu o Szekspirze
36
A jeśli idzie o świat dzisiejszy, to szaleństwo usunięto z nie 20 z przyczyn dogmatycznych w świecie naszym dopuszcza się do głosu jedynie jak najściślejszą racjonalność, toteż absurd wdziera się doń zewsząd, a roszczenia ludzkiego szaleństwa, które domaga się należnej mu części, zmieniają się w gorzki bunt i pasję mszczenia"
Tych składników wielkiej rzeczywistości jest oczywiście więcej, czy można je wszystkie wyliczyć? Czy trzeba?
Jest wśród nich nie tylko ciemność i tragiczność - i szaleństw o - ale i radość Czytając niedawno ponownie szkice Jerzego Stempowskiego, wybitnego polskiego eseisty, który drugą połowę swego życia spędził jako skromny emigrant w Szwajcarii, w Bernie gdzie umarł w roku 1969, natrafiłem na niespodziewany cytat z Maupassanta (niespodziewany, bo któż by podejrzewał naturalistów o talent metafizyczny!), musiałem go znać już wcześniej, ale uderzył mnie swą siłą
Doznaję czasami krótkich, dziwnych i gwałtownych objawień piękna, piękna nieznanego, nieuchwytnego, zaledwie zdradzającego się w pewnych słowach, widokach, pewnych zabarwieniach świata, pewnych sekundach Nie potrafię go ani dać poznać innym, ani wyrazie, ani opisać Zachowuję je dla siebie Nie mam innej racji trwania, innej przyczyny dalszego trwania "
Krótkie, dziwne i gwałtowne objawienia piękna" - jak moglibyśmy zyc bez nich! "Nie potrafię go opisać" - mówi Maupassant, odnajdujemy w tej relacji cos znanego i jednocześnie niezmiernie trudnego do przekazania, jest w tych chwilach cos niezrozumiałego, przeszywającego, jednocześnie "luksusowego" i absolutnie podstawowego
Orygenes uważał, iż ci, co zostali już solidnie wtajemniczeni w substancję religii żyją w nastroju wiecznego święta, wiecznej radości tylko początkujący potrzebują jeszcze nieco sztucznego dopingu oficjalnych świąt kościelnych! Najwyraźniej my, w naszych czasach, nie należymy do wtajemniczonych, nam należą się już tylko sekundy świąt
37
W najosobliwszy sposób te migawkowe rewelacje piękna spokrewnione są z chwilami największego smutku, najsilniejszej żałoby; jedne i drugie nie są tylko naszymi kaprysami, skokami nastroju, lecz odnoszą się do czegoś w rzeczywistości. Do czego odnoszą się sekundy piękna, nie wiemy zbyt dobrze, łatwiej już domyślić się, skąd bierze się cierpienie.
Jeszcze inną ingrediencją naszej rzeczywistości - jeśli nie będziemy chcieli jej zredukować - są przemieszane ze sobą warstwy trwałe i nietrwałe, to co zostanie i to, co zniknie. Jak rudy metali, wprasowane w nudną geologię rutynowych, matowych złóż, w których nagle zabłyśnie pod łopatą robotnika lusterko złota, tak samo w naszej bogatej codzienności zderzają się z sobą chwile śmiertelne z chwilami nieśmiertelnymi. Tych pierwszych jest zapewne znacznie więcej, kto wie? Czy ktoś je liczył?
Nie chcę wpisywać się do zastępu tych poetów, którzy głoszą chwałę poezji z tak wielkim żarem, iż zdają się przy tym negować zalety wszystkich innych form komunikacji (nieodżałowany, wielki Josif Brodski mówił nawet, że jeśli ktoś przestrzega kodeksu drogowego, to tylko dlatego, iż uprzednio czytał wiersze; estetyka miała według niego poprzedzać etykę). A jednak gdy oglądam stare filmy - właśnie oglądaliśmy z żoną legendarny, nakręcony w 1939 roku Le quai des brumes Marcela Carne, obraz, który podobno propaganda Yichy oskarżała o zdemoralizowanie Francuzów i przyczynienie się do klęski 1940 roku! -odczuwam jednocześnie wzruszenie i nudę. Film starzeje się o wiele szybciej niż inne sztuki! W filmie kulminuje zawsze dominujące w danym momencie "oko świata": sposób patrzenia, sposób chodzenia, sposób filmowania, technika kariery, moda (moda odzieżowa, moda na makijaż, na uśmiech, na wzruszanie ramionami, moda na rodzaj złośliwości i na rodzaj czułości); wszystkie te drobne "współczesności", które zmieniają się co osiem, dziesięć lat, i których poezja, w przeciwieństwie do realistycznej powieści, na ogół wcale nie rejestruje, osadzają się trwale w dziele filmowym i sprawiają, iż płowieje ono jak stara
fotografia