Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Marsz oddziału Sierakowskiego (Do-łęgi), radośnie witanego przez włościan, którzy wychodzili naprzeciw z chlebem i solą i na ochotnika wstępowali do jego szeregów, zakończył się tragicznie. Doszło do spotkania z pościgiem moskiewskim. W zaciekłej trzydniowej bitwie pod Birżami 7—9 maja powstańcy zostali rozbici, a Sierakowski ciężko ranny wkrótce został ujęty. Kilka oddziałów, w tym partia ks. Mackiewicza, wyszło z bitwy szczęśliwiej i dalej prowadziło potyczki z nieprzyjacielem.
Latem 1863 r. szale wojny zaczęły się przechylać coraz bardziej na stronę potężnej, liczącej z górą 144 tys. żołnierzy, armii carskiej (w Królestwie Polskim działała wówczas przeszło 141-tys. armia rosyjska). Coraz częściej drobne i rozproszone oddziałki powstańcze w nie-
220
Obraz E. Andriollego przedstawiający śmierć Ludwika Narbutta w bitwie pod Dubiczami w 1863 r.
równej walce ulegały wojskom rosyjskim. Rozbity został 5 maja oddział L. Narbutta pod Dubiczami, a jego dowódca poległ śmiercią bohaterską. Carski satrapa M. N. Murawiew, mianowany l V 1863 r. generał-gubernatorem wileńskim z nieograniczoną władzą, przystąpił do krwawej, bezlitosnej rozprawy z “buntownikami". Od szlachty zażądał bezwarunkowego poddania się jego woli i publicznego pokajania się za “mjatież" (bunt). Wiernopoddańczym adresem z 27 VII 1863 r. szlachta litewska ze swym marszałkiem A. Domejką na czele zapewniła cara Aleksandra II o swej najuniżeńszej wierności i potępiła powstanie. Murawiew nie poprzestał na tym, lecz zmusił szlachtę, by nie tylko zerwała z powstaniem, ale i pomogła w jego zdławieniu. Nałożył więc na wszystkich ziemian ogromną kontrybucję w wysokości 10% dochodu rocznego. Odsunęli się od powstania i księża, zwłaszcza wyższa hierarchia duchowna z biskupem Wołonczewskim, który listem z 18 VIII 1863 r. wzywał lud do posłuszeństwa władzy carskiej.
W końcu lipca zniechęceni biali pozwolili Kalinowskiemu na ponowne przejęcie kierownictwa powstaniem. Atoli na odwrócenie losów powstania było już za późno. Na szlachtę i jej pieniądze nie można było więcej liczyć i choć Kalinowski nałożył na nią podatek, trudno było go wyegzekwować, a jeszcze trudniej — zakupić broń. Pozostawała do dyspozycji rządu powstańczego głównie ofiarna młodzież i prosty
227
lud. Powstańcy zaczęli unikać starć z wojskami rosyjskimi, dzięki czemu drobne partie długo jeszcze prowadziły beznadziejną walkę z nieprzyjacielem.
Murawiew, którego lud przezwał WieszatieleJn, nie szczędził wyroków śmierci na schwytanych powstańców, nie żałował spalonych wsi. “Troszczył" się za to ogromnie o brak pomieszczeń więziennych, które były przepełnione “buntownikami". Będąc mistrzem demagogii nie poprzestał na swym terrorze. Za jego radą zaczęto wmawiać chłopom, że panowie buntują się, ponieważ rząd carski odebrał im poddanych, że car-batiuszka troszczy się o swój lud, że dał chłopom ziemię i zmniejszył wykup. Przewrotna propaganda władz carskich i obawa białych przed rewolucją społeczną zrobiły swoje: lud zaczął stronić od powstania.
Powstanie na Litwie chyliło się do upadku: 5 XII 1863 r. rozbity został przez Moskali oddział kś. Mackiewicza, a jego dowódca dostał się do niewoli. Wreszcie 9 II 1864 r. aresztowano w Wilnie przy-
222
wódce powstania K. Kalinowskiego. Ostatni z 247 bojów powstańczych na Litwie i Białorusi stoczono koło Poniewieża 12 X 1864 r.
Na schwytanych powstańców posypały się surowe kary; 128 zostało powieszonych, a przeszło 9 tys. poszło na katorgę i do straszliwej służby w rotach aresztanckich. Ciężko ranny Sierakowski zawisnął na szubienicy w Wilnie na placu Łukiskim 27 VI 1863 r., ks. Mackiewi-cza zamęczono w Kownie 28 XII 1863 r., Kalinowskiego powieszono w Wilnie na Łukiszkach 22 II 1864 r.
WIEŚ LITEWSKA PO REFORMIE 1861-1864
Naród litewski oraz Polacy na Litwie złożyli wielką daninę krwi w wojnie 1863 r. o swoje narodowe i społeczne wyzwolenie. Ofiara ta nie była jednak zupełnie daremną. Powstanie styczniowe już na samym swoim początku zmusiło carat do znacznych ustępstw na rzecz chłopów w objętych “mjatieżem" guberniach litewskich i białoruskich. Potem Murawiew, aby oderwać lud od powstania, starał się zabłysnąć jako “dobroczyńca" chłopów litewskich. Ujął on w swoje ręce wykonanie reformy 1863 r. i rozwinął ją w kierunku korzystnym dla chłopów. Przykazał bowiem zwrócić chłopom część ziemi zagrabionej im przez szlachtę w latach 1845— 1847 (w czasie wprowadzenia obowiązkowych inwentarzy) i wszystkie grunty odjęte po 1857 r. Dzięki temu chłopi litewscy otrzymali znacznie większe nadziały ziemi niż wieśniacy rosyjscy. Również na Suwalszczyżnie, gdzie w 1864 r. przeprowadzono uwłaszczenie chłopów w ramach reformy uwłaszczeniowej w całym Królestwie Polskim, nadziały chłopskie nieco wzrosły. Stan posiadania chłopów litewskich w porównaniu do stanu przewidzianego reformą 1861 r. zwiększył się w latach 1863—1864 następująco:
Własność chłopska przed i po reformie 1861—1867
Gubernia
W czasie reformy 1861 r.
Po reformie w latach 1863-1867
Wzrost
w %
Wileńska Kowieńska Suwalska
l Oli 635 dz. 971056 dz.
932222 m.
l 308 589 dz. l 421 979 dz. l 039 027 m.
29,3% 46,4% 11,5%
W wyniku reformy 1861—1867 r. (w 1867 r. przeprowadzono reformę w dobrach państwowych) na wsi litewskiej wyrosła pokaźna, kilkunastotysięczna warstwa wiejskiej burżuazji, tak zwana buożija. Bogaci chłopi zwiększali po reformie swoje gospodarstwa poprzez nabywanie ziemi prywatnej (którą odróżniano od nadziałowej, nie podlegającej sprzedaży) od szlachty. Tak więc w 1877 r. w guberni
223
kowieńskiej 1596 gospodarzy posiadało 54603 dziesięciny ziemi kupnej, a w 1893 r