Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Wulkany powstają w miejscach, w których na skorupę jest wywierany silny nacisk. Mapa ziemskiej aktywności wulkanicznej uderzająco przypo mina mapę granic między płytami. Najlepszym przykładem tego zjawiska jest "pierścień ognia" okalający Ocean Spokojny. Skutki działania sił odpowiadających za powstawanie wulkanów na granicy płyt są widoczne w strefie subdukcji. Kiedy jedna płyta wsuwa się pod drugą, wskutek tarcia powstaje dodatkowe ciepło (radioaktywność w samych płytach także jest powodem wydzielania się ciepła), które wznosi się ku powierzchni i tworzy łańcuch wulkanów. Sznur wysp zachodniego Pacyfiku od Aleutów, przez Japonię, do Filipin jest przykładem tego typu wulkanizmu. 784 Znajomy stożkowy kształt wulkanu po
wstaje wskutek erupcji centralnej. W tym procesie magma podchodzi do szczytu wulkanu pojedynczym przewodem i jest następnie wyrzucana. Stożek jest zbudowany z popiołów opadających na ziemię i z magmy, która stygnie i się zestala. Krater powstaływ wyniku wybuchu nazywa się kalderą. Przykładem jej jest Crater Lake w Oregonie, podobnie jak cały obszar Parku Narodowego Yellowstone.
290 NAUKA O ZIEMI
Lodowce 291
~%Q Erupcja może zachodzić / U~ również w szczelinach. W swojej najbardziej ekstremalnej formie ten rodzaj erupcji powoduje powstawanie dużych pokryw bazaltowych, takich jak pola trapowe na styku stanów Waszyngton, Idaho i Oregon. Bazalty są najpospolitsze wśród skał magmowych wylewnych na powierzchni Ziemi. ~%Q Legenda o zaginio/ V~ nym kontynencie, Atlantydzie, jest zapewne oparta na fatalnym losie wyspy Thera, leżącej w pobliżu Krety na Morzu Śródziemnym. W roku 1628 p.n.e. olbrzymi wybuch wulkanu zniszczył większą część tej wyspy. Dzisiaj jest to łuk skalny po jednej stronie wielkiej, wypełnionej wodą kaldery. Uważa się, że wybuch ten, wraz z towarzyszącymi mu falami pływowymi, był odpowiedzialny za zniszczenie cywilizacji minojskiej. ~%Q ~% Największy wybuch / V I w historii współczesnej to wybuch wulkanu na wyspie Krakatau obecnie należącej do Indonezji. W 1883 r. w powietrze zostało wyrzuconych 18 km3 materiału i znikło trzy czwarte wyspy. Fala wstrząsów od tej eksplozji obiegła świat kilkakrotnie i była rejestrowana we wszystkich laboratoriach Europy i Stanów Zjednoczonych. Ostatnim wybuchem w USA (w stanie Waszyngton) był wybuch wulkanu Mount Saint Helens w 1980 r. Spowodował duże szkody lokalne, ale nie wywarł większego wpływu na resztę kontynentu. Lodowce
QQ Lodowce to duże nagroV V uradzenie lodu znajdują
cego się w ciągłym ruchu (w dół). Szacuje się, że pokrywają 10 procent powierzchni lądów na Ziemi i wiążą 5 procent ziemskiej wody. Często leżą w wysokich górach, ale główne pola lodowe Ziemi znajdują się na Antarktydzie i Grenlandii. Czapa lodowa nad Antarktydą ma miejscami około 4700 m grubości. Świeżo spadły śnieg występuje w formie luźnej, lecz w miarę jak Doskonałym przykładem jest Dolina Białej Wody w Tatrach. Natomiast dolina wyżłobiona wyłącznie przez wodę ma przekrój podobny do litery "V". W powstaniu wspaniałej rzeźby doliny Yosemite, w środkowej Kalifornii, brały udział lodowce. 791 Miejsce najdalszego zasięgu lodowca często jest
zaznaczone przez morenę. Pełznący lód transportuje zdzierany grunt i kawałki skał, które kruszy na żwir i piasek. Lodowiec, powiększając swój zasięg - nasuwając się - czasem pcha przed sobą zdzierane podłoże. Oba te mechanizmy powodowały, że gdy cofał się (zmniejszał swój zasięg) lub tylko zatrzymywał swoją ekspansję, w miejscu, do którego dotarł, pozostawało wypukłe nagromadzenie gruzu skalnego - morena końcowa, zwana też, raczej w przypadku dolin górskich, moreną czołową. 792 W niedawnej przeszłości (w skali geologicznej) na
półkuli północnej rozwinęły się ogromne lądolody. Epoka ta, zwana lodową, trwała od 600 000 do 10 000 lat temu, a ściślej - do 4000 lat temu, kiedy stopniał lądolód pokrywający Skandynawię. Za osiada, zmienia się w lód ziarnisty, tzw. firn. Pod wpływem ciężaru firn przekształca się w lód lodowcowy, będący głównym składnikiem lodowców. Lód ten jest bardzo zbity. Czoło lodowca topnieje, a jednocześnie, wysoko w górach, ilość lodu rośnie wskutek nowych opadów śniegu. Lodowiec cofa się lub nasuwa zależnie od tego, czy w danym roku więcej śniegu przybyło, czy się stopiło. Lodowce płyną niemal 789 tak jak rzeki. Podobnie jak woda w rzece - lód płynie najszybciej w środku, a najwolniej przy brzegach i dnie z powodu oporu gruntu