Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Wśród nich warte uwagi są publikacje: Jerzy Gołębiowski, Udział reprezentantów elity rządzącej we władzach przedsiębiorstw państwowych w Polsce w okresie międzywojennym, „Studia Historyczne" 1992, z. 2; Ludwik Hass, Zasięg organizacyjny ruchu zawodowego robotników w Drugiej Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historyczny" 1991, z. 4; J. Rudziński, Wzory osobowe polityków w prasie polskiej 1918-1939, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej" 1993, z. 3; Daria Nałęcz, Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości, Warszawa 1994; Roman Wapiński, Kultura polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Łódź 1989; Roman Wapiński, Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991; Roman Wapiński, Polska i małe ojczyzny Polaków, Wrocław 1995; Chłopi a państwo, Łódź 1996.
21 Badania regionalne i mikrostruktury: Kazimierz Przybyszewski, Toruń w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Toruń 1994; J. Dzieniakowska, Prasa radomska w dwudziestoleciu międzywojennym 1918-1939, Radom 1995; Piotr Adam Tusiński, Postawy polityczne mieszkańców Radomia 1918-1939, Radom 1996; Henryk Lesiak, Kutno w latach 1927-1939 na podstawie prasy lokalnej, Kutno 1995; Bogumiła Filarecka, Życie kulturalne Przemyśla w okresie II RP, Przemyśl 1997; W budowie Niepodległej. Ziemia Augustowska, Suwalska i Sejneńska w latach 1918-1919. Wybór materiałów archiwalnych, opr. Tadeusz Radziwonowicz, Augustów-Suwałki-Białystok 1995. Nowości metodyczne: Irena Kamińska-Szmaj, Judzi, zohydza, ze czci obdziera. Język propagandy politycznej w prasie 1919-1923, Wrocław 1994; Andrzej Felchner, Marek Ko-masiński, Psychologia wojskowa w armii II Rzeczypospolitej, „Wojskowy Przegląd Historyczny" 1995, z. 1-2; Województwo śląskie (1922-1939), red. Franciszek Serafin, Katowice 1996; Stanisław Kilian, Myśl edukacyjna Narodowej Demokracji w latach 1918-1939, Toruń 1997; Ryszard Michalski, Obraz bolszewizmu i Rosji sowieckiej na lamach polskiej prasy pomorskiej w latach 1917-1939, Toruń 1997; Ryszard Michalski, Obraz Żyda i narodu żydowskiego na łamach prasy pomorskiej 1920-1939, Toruń 1997; Ryszard Michalski, Obraz bolszewika na lamach prasy pomorskiej 1917--1922, Toruń 1997.
18
Druga Rzeczpospolita w historiografii polskiej po 1989 roku
a) miała ona niezwykle doniosłe, pozytywne znaczenie w dziejach narodowych, przede wszystkim ze względu na przywrócenie narodowi polskiemu bytu państwowego oraz przywrócenie Polsce statusu trwałego elementu na mapie politycznej świata;
b) była państwem niewątpliwie suwerennym i gotowym na wszystko dla obrony niezawisłości; załamanie Drugiej Rzeczypospolitej było wynikiem wydarzeń od Polaków niezależnych i działania sił, którym nie było w stanie przeciwstawić się żadne pojedyncze państwo na świecie;
c) ogólny dorobek Polaków na wielu płaszczyznach, a zwłaszcza budowy podwalin bytu państwowego, integracji ziem rozdzielonych przez ponad setkę lat i rozwoju systemu edukacyj-
: nego można oceniać bardzo wysoko;
d) mimo ograniczonych sukcesów nie udało się Drugiej Rzeczypospolitej przezwyciężyć znacznego zacofania społecznego i cywilizacyjnego;
e) nie udało się wypracować akceptowalnego dla większości społeczeństwa i ruchów politycznych modelu życia publicznego;
f) kwestia mniejszości narodowych należała do największych, nie znajdujących dobrych rozwiązań problemów Polski Odrodzonej.
Dyskusji podlegają natomiast sprawy istotne, ale które nie decydują o ogólnej ocenie Drugiej Rzeczypospolitej. Wśród nich na plan pierwszy nadal wysuwa się sprawa przewrotu majowego - jego genezy i konsekwencji. Wiele kontrowersji budzi też niezmiennie problem oceny polityki zagranicznej. Na rozmaite sposoby jest sporządzany bilans historii gospodarczej okresu międzywojennego.
Warto zauważyć, że współcześnie wydawane prace są często bardziej krytyczne w stosunku do rzeczywistości międzywojennej niż produkcja naukowa z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Wynika to przede wszystkim z odmiennej postawy badawczej. Obecnie historycy nie mają na celu obrony wizerunku Drugiej Rzeczypospolitej, ale raczej poszukują odpowiedzi na pytanie „jak to rzeczywiście było".
Łagodne przejście przełomu 1989 roku przez historyków badających okres międzywojenny wynikło nie tylko z powodu wcześniejszego rozstrzygnęcia głównych sporów, ale także z zainteresowania zarówno środowiska naukowego, polityków, jak i opinii publicznej na nieporównanie bardziej nośnych kwestiach z czasów II wojny światowej, a zwłaszcza doby powojennej. Druga Rzeczypospolita przestaje być elementem narodowej świadomości politycznej, coraz wy-
19
Włodzimierz Mędrzecki
raźniej zajmuje w świadomości historycznej miejsce jednego z epizodów dawnych dziejów narodowych.
Obecnie wyniki prac specjalistów w niewielkim tylko stopniu docierają do szerszej publiczności, która zachowując generalnie wysoką ocenę dorobku Drugiej Rzeczypospolitej, nie interesuje się specjalnie nowymi szczegółowymi ustaleniami zawodowców. Pewnym niezwykle jednak pozytywnym wyjątkiem jest mikrohistoria podejmowana przez lokalne ośrodki, często z inspiracji samorządów. Wydawnictwa dotyczące dziejów pojedynczych miast i miasteczek czy obszarów wielkości gminy, powiatu znajdują sponsorów oraz chętnych czytelników.
Badania prowadzone w większych ośrodkach najczęściej nie dotyczą rekonstrukcji faktografii. Ta w ogólnych zarysach pozostaje znana. Pyta się dzisiaj przede wszystkim o mechanizmy życia społecznego, zasady, wokół których zbudowane było życie polityczne i gospodarcze, społeczny aspekt życia kulturalnego. Historycy posiadają wiedzę o wydarzeniach okresu międzywojennego. Obecnie poszukują bardziej pogłębionych odpowiedzi na pytania: jak się to wszystko działo i dlaczego.
Wspomniane badania prowadzą do budowy w przyszłości nowego modelu syntezy Drugiej Rzeczypospolitej. Będzie ona, po pierwsze, o wiele mniej podporządkowana życiu politycznemu niż dotychczasowe. Po drugie, zostanie skonstruowana wokół głównych problemów okresu, a nie wydarzeń. Po trzecie wreszcie, nie będzie mechanicznym zestawieniem danych obrazujących różne aspekty rzeczywistości historycznej, ale rekonstrukcją podstawowych zasad i mechanizmów, wokół których budowane było życie jednostek i szerszych grup społecznych