Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Różnicy tej jednak nie eksponowano. Stwierdzenie jej bowiem stało się przede wszystkim bodźcem do tworzenia własnego materiału, wyodrębnionego z ogólnej masy językowej, odmiennego zwłaszcza
25 E. Leszczyński, Studia estetyczne. Slowo jako tworzywo poezji, „Museion" 1912, z. l, s. 77, 78. Toż w jego książce: Harmonia słowa, Kraków 1912.
68
CZĘŚĆ I: TEOHIA SYMBOLIZMU
od języka spełniającego funkcję informującą: języka poetyckiego. Bardziej szczegółowe dystynkcje przeciwstawiały: język artystyczny — językowi naukowemu, język „istotny, esencjalny" — językowi „surowemu lub bezpośredniemu", język pisany, literacki — językowi mówionemu, codziennemu, komunikatywnemu 26.
W sformułowaniach takich — co nietrudno zauważyć — znajdują odbicie obydwie podstawowe orientacje epoki: ideali-styczno-mistyczna mianowicie i specjalistyczno-artystyczna. Jak często — rolę pośrednika między nimi przejmuje psychologia. Znany wówczas szeroko w sferach literackich Theodule Ribot, wyprowadzając całą poezję symbolistyczną z wyobraźni uczuciowej, przypomina, że symbolista zmuszony jest — w przeciwieństwie do muzyka — używać słów, które są przystosowane o wiele bardziej do wyrażania myśli niż uczuć. Konieczne jest tu odpowiednie przystosowanie słów. Symboliści zatem próbują — tu Ribot przechodzi do szczegółów — zamienić słowa na dźwięki, nadają wierszowi bardziej giętką formę bezrymo-wą (wiersz wolny); zmieniają znaczenie słów; kojarzą je w ten sposób, aby traciły określony sens, stając się zatarte i tajemnicze („słowa pisane w głąb"); używają słów starych, wreszcie unikają opisów27.
26 Zob. np. E. Henneąuin, Le Poetląue et le Prosaiąue, „Revue Inde-pendante" 1888, t. 6, z 19 I (opieram się na streszczeniu w książce: A. G. Lehmann, The Symbolist Aesthetics in France. 1885—1895, Oxford 1950, s. 139—140), lub S. Mallarme, Notes, s. 854, i Avant-dire au „Traite du Verte" de Renę Chil, s. 857.
27 T. Ribot, Logika uczuć. Przełożył z upoważnienia autora K. Błe-szyński, Kraków 1921, s. 216—218. — Polscy krytycy traktują sprawy poetyki symbolistycznej o wiele bardziej pobieżnie niż krytycy francuscy; sprawy czysto formalne (np. wiersz wolny) nie pasjonują pisarzy polskich w tym stopniu, w jakim pasjonowały pisarzy francuskich. Matuszewski występował — co warto podkreślić — przeciw takim autorom, jak G. Kahn, którzy chcieli cały ruch symbolistyczny sprowadzić głównie do reform technicznych. Także niemiecka krytyka wiele miejsca poświęcała problemom z zakresu poetyki. Por. Literarische Manifeste der Jahrhundertwende 1890—1910. Herausgegeben von Erich Ruprecht und Dieter Bansch, Stuttgart 1970.
69
INNE ELEMENTY TEORII SYMBOLIZMU
Sposoby tworzenia języka poetyckiego podaje Morice:
[Pisarz] wie, że niezależnie od znaczenia słów asonans i aliteracja tworzą pewne frazy muzyczne cudownie nowe, działające poprzez sugestię, której nic nie ogranicza. Jest to sposób, którego kunszt polega na czym innym niż zasada dokładnego, niezmiennego, zgodnego z gramatyką zestawienia znaczących dźwięków: przedziwny sposób, który samej formie artystycznej pozwala być symbolem symbolu, gdzie w pięknie spełnia się fakt metafizyczny. Pisarz wie także, że w samym wnętrzu słów, w ich znaczeniu, wytwarza się pewien rodzaj wewnętrznego neologizmu, poprzez związki słów, poprzez przejścia od nazwy podstawowej do nazwy przenośnej, poprzez powrót do początków. [...] Jeśli chodzi o mnie, lubię słowa bardzo stare, takie, które są niczym medale bez reliefu, niewyraźne i zatarte 2S.
Inni pisarze podkreślali specjalny sposób używania epitetów (wrócimy do tego zagadnienia przy omawianiu synestezji), cięcia frazy rytmicznej i — rzecz najtrudniejszą — oryginalność składni.
Przemiana słowa codziennego na poetyckie wymaga — jak pisał Mallarme — wykorzystania wirtualnego sensu słowa, przesunięcia z funkcji semantycznej do funkcji stylistycznej29. Mauclair tak interpretował Mallarmego:
Ponieważ słowa pozostają te same, styl tworzy się dzięki dyspozycjom w nich zawartym 30.
Przesunięcie z funkcji semantycznej do stylistycznej to jednocześnie przesunięcie z funkcji informacyjnej do funkcji ewo-kacyjnej. Już Baudelaire pisał:
[...] władać mądrze językiem to praktykować pewien rodzaj ewoka-cyjnego czarodziejstwa [sorcellerie evocatoire]31.
Mallarmemu chodziło o stworzenie słowa, które by było:
23 Ch. Morice, La Litterature de tout a l'heure, s. 362.
29 S. Mallarme, Notes, s. 854.
30 C. Mauclair, L'Esthetique de Stephane Mallarme, op. cit. s. 92-" Ch. Baudelaire, L'Art romantiąue, s. 1035.
INNE ELEMENTY TEOKII SYMBOLIZMU
71
70
CZĘŚĆ I: TEORIA SYMBOLIZMU
[...] nowe, obce w języku i stanowiące jak gdyby zaklęcie 32. A oto inne wypowiedzi na ten temat. Matuszewski:
U każdego więc artysty, który posługuje się mową jako materiałem twórczym, słowa, będące dla większości ludzi tylko suchymi abstrakcjami, zmieniają się w żywe istoty, w ogniska różnorodnych bodźców psychicznych, w mistyczne źródła, skąd płyną współcześnie barwy, dźwięki i wonie33.
Przesmycki:
Ale słowa [...] otwierają poza właściwym, zmysłowym znaczeniem swym niezmierzone perspektywy ku bezgranicznemu morzu marzenia, ku tysiącom znaczeń tajemniczych, ukrytych, niepodobnych do wysłowienia 34