Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Przyjmujemy, �e zwi�zek po-
mi�dzy czynnikiem teoretycznym a odpowiadaj�cymi mu obserwowalnymi stanami
rzeczy jest zwi�zkiem nie tylko na poziomie epistemologicznym, ale tak�e zwi�z-
kiem na poziomie ontologicznym."
Jaki� czynnik obserwowalny Qk mo�e by� identyfikatorem nie tylko jednego,
wyr�nionego czynnika, ale mo�e by� identyfikatorem wielu czynnik�w. Zbi�r
tych wszystkich czynnik�w teoretycznych, kt�re pozostaj� w relacji istot-
no�ciowego nast�pstwa z danym czynnikiem obserwowalnym nazywa� b�dziemy
obszarem znaczeniowym (/"-stopnia) danego identyfikatora � Z(QkY. Suma obsza-
208
r�w znaczeniowych, pierwszego, drugiego i dalszych stopni, to przestrze� znacze-
niowa identyfikatora Qk. Tym samym dopuszcza si�, ��e dany czynnik obserwo-
walny (lub zbi�r takich czynnik�w) przyporz�dkowany jest nie jednemu czynni-
kowi T, lecz ca�ej rodzinie czynnik�w [71, przy za�o�eniu, �e T nale�y do [T\.
Czynnikom obserwowalnym jest zatem przypisany zbi�r znacze�; s� one wielo-
znaczne" (tam�e, s. 57).
Ka�dy identyfikator posiada charakterystyczn� dla siebie struktur� esencjaln�
(istotno�ciow�). Zale�y ona od rodzaju relacji istotno�ciowego nast�pstwa i jest:
(a) mocna (Nist*) lub (b) s�aba (Nist). W przypadku (a) powiemy, �e dany czynnik T
Jest czynnikiem bardziej istotnym dla danego czynnika obserwowalnego Qk ni�
inny czynnik H" (tam�e, s. 58). W przypadku (b) powiemy z kolei, �e dany czynnik
T ,jest czynnikiem mniej istotnym dla Qk ni� inny czynnik H" (tam�e, s. 58).
W przypadku (a) czynnik Qk jest trafniejszym identyfikatorem dla czynnika T ani-
�eli w przypadku (b). Obie struktury esencjalne b�d� wygl�da�y nast�puj�co:
(a) S(QK):
T T, H
(b) S(QK):
H H, T
Kolejne kroki doprowadzi�y nas do tezy, i� �dla ka�dego czynnika teoretycz-
nego, kt�ry mo�e zosta� okre�lony na gruncie za�o�e� teoretycznych przyjmowa-
nych przez dan� dyscyplin� empiryczn�, istniej� zawsze jakie� jego obserwowalne
konsekwencje" (tam�e, s. 60). W pkt. 6. om�wiona zosta�a koncepcja Kmity wpro-
wadzania do nauk empirycznych termin�w teoretycznych (czynnik�w teoretycz-
nych � wg terminologii Hornowskiej), kt�ra oparta jest na tej samej zasadzie �
zasadzie empiryzmu. W sformu�owaniu Hornowskiej brzmi ona: �dla ka�dego
czynnika teoretycznego T istnieje w jego przestrzeni wp�ywu jaki� jego obszar
identyfikacji" (tam�e, s. 60). W takim sformu�owaniu jest to s�absza wersja zasady
empiryzmu. Jej posta� mocniejsza brzmi: �dla ka�dego czynnika teoretycznego ist-
nieje w jego przestrzeni wp�ywu obszar jego mocnej identyfikacji" (tam�e, s. 60).
9.2. Etapy procedury operacjonalizacji
Procedura operacjonalizacji przeprowadzana jest w nast�puj�cych po sobie etapach:
(1) rekonstrukcja czynnika teoretycznego; konstrukcja wielko�ci;
(2) konceptualizacja wielko�ci, dobieranie wska�nik�w; konstruowanie
zmiennej;
(3) dob�r narz�dzia pomiarowego i pomiar zmiennej.
W trzech kolejnych punktach om�wi� te etapy.
9.2.1. Rekonstrukcja czynnika teoretycznego; konstrukcja wielko�ci
Ka�dy badacz, przedstawiciel nauk empirycznych, a wi�c psycholog, socjolog czy
pedagog, kt�ry zamierza dokona� operacjonalizacji � tu: wielko�ci psychologicz-
nej � zaczyna od ustalenia obrazu czynnika, czyli od �odtworzenia" tego czynnika.
14 � Metodologia bada�.
209
Buduj�c obraz interesuj�cego go czynnika T, czyli konstruuj�c wielko�� T, badacz
musi okre�li� empiryczn� i numeryczn� struktur� relacyjn� tego czynnika (dokonuje
jego rekonstrukcji). Dokonuj�c rekonstrukcji czynnika T badacz przyjmuje, �e (tam-
�e, s. 62; tak�e: Tucha�ska 1980, s. 10):
(1) czynnik T okre�lony jest na zbiorze obiekt�w Z charakteryzuj�cych si�
okre�lonymi w�asno�ciami,
(2) klasy abstrakcji czynnika T wyznaczone s� przez jak�� relacj� r�wno�cio
w� R,
(3) zbi�r Z jest podzbiorem pola relacji R.
Tak jak wielko�� T jest obrazem czynnika T, tak, odpowiednio, zbi�r Z'
i relacja /?' s� obrazami � zbioru Z i relacji R.
Konstruuj�c wielko�� T badacz jednocze�nie ustala zbi�r obiekt�w przez t�
wielko�� charakteryzowanych. R�wnocze�nie ustala on relacje M{", ..., Mm' zacho-
dz�ce mi�dzy obiektami wchodz�cymi do tego zbioru. Relacje te s� obrazami re-
lacji M\ , ..., Mm\ kt�re wyznaczaj� typ czynnika. Okre�lone przez badacza relacje
dookre�laj� empiryczn� struktur� relacyjn� wielko�ci 7"'. Ona za� jest obrazem stru-
ktury relacyjnej (czyli typu) czynnika T. Jak ju� wiemy, mo�emy mie� do czynienia
z nast�puj�cymi typami czynnika i wielko�ci � nominalnymi, porz�dkowymi, in-
terwa�owymi i ilorazowymi.
Na tym etapie procedury operacjonalizacji dochodzi do ustalenia obrazu czyn-
nika czyli skonstruowania wielko�ci. Jak pami�tamy z rozdz. 1. (pkt. 5
