Zgłębianie indiańskiej duszy jest jak nurkowanie w kowadle – najczęściej boli od tego głowa.
Przyjmujemy, że związek po-
między czynnikiem teoretycznym a odpowiadającymi mu obserwowalnymi stanami
rzeczy jest związkiem nie tylko na poziomie epistemologicznym, ale także związ-
kiem na poziomie ontologicznym."
Jakiś czynnik obserwowalny Qk może być identyfikatorem nie tylko jednego,
wyróżnionego czynnika, ale może być identyfikatorem wielu czynników. Zbiór
tych wszystkich czynników teoretycznych, które pozostają w relacji istot-
nościowego następstwa z danym czynnikiem obserwowalnym nazywać będziemy
obszarem znaczeniowym (/"-stopnia) danego identyfikatora — Z(QkY. Suma obsza-
208
rów znaczeniowych, pierwszego, drugiego i dalszych stopni, to przestrzeń znacze-
niowa identyfikatora Qk. Tym samym dopuszcza się, „że dany czynnik obserwo-
walny (lub zbiór takich czynników) przyporządkowany jest nie jednemu czynni-
kowi T, lecz całej rodzinie czynników [71, przy założeniu, że T należy do [T\.
Czynnikom obserwowalnym jest zatem przypisany zbiór znaczeń; są one wielo-
znaczne" (tamże, s. 57).
Każdy identyfikator posiada charakterystyczną dla siebie strukturę esencjalną
(istotnościową). Zależy ona od rodzaju relacji istotnościowego następstwa i jest:
(a) mocna (Nist*) lub (b) słaba (Nist). W przypadku (a) powiemy, że dany czynnik T
Jest czynnikiem bardziej istotnym dla danego czynnika obserwowalnego Qk niż
inny czynnik H" (tamże, s. 58). W przypadku (b) powiemy z kolei, że dany czynnik
T ,jest czynnikiem mniej istotnym dla Qk niż inny czynnik H" (tamże, s. 58).
W przypadku (a) czynnik Qk jest trafniejszym identyfikatorem dla czynnika T ani-
żeli w przypadku (b). Obie struktury esencjalne będą wyglądały następująco:
(a) S(QK):
T T, H
(b) S(QK):
H H, T
Kolejne kroki doprowadziły nas do tezy, iż „dla każdego czynnika teoretycz-
nego, który może zostać określony na gruncie założeń teoretycznych przyjmowa-
nych przez daną dyscyplinę empiryczną, istnieją zawsze jakieś jego obserwowalne
konsekwencje" (tamże, s. 60). W pkt. 6. omówiona została koncepcja Kmity wpro-
wadzania do nauk empirycznych terminów teoretycznych (czynników teoretycz-
nych — wg terminologii Hornowskiej), która oparta jest na tej samej zasadzie —
zasadzie empiryzmu. W sformułowaniu Hornowskiej brzmi ona: „dla każdego
czynnika teoretycznego T istnieje w jego przestrzeni wpływu jakiś jego obszar
identyfikacji" (tamże, s. 60). W takim sformułowaniu jest to słabsza wersja zasady
empiryzmu. Jej postać mocniejsza brzmi: „dla każdego czynnika teoretycznego ist-
nieje w jego przestrzeni wpływu obszar jego mocnej identyfikacji" (tamże, s. 60).
9.2. Etapy procedury operacjonalizacji
Procedura operacjonalizacji przeprowadzana jest w następujących po sobie etapach:
(1) rekonstrukcja czynnika teoretycznego; konstrukcja wielkości;
(2) konceptualizacja wielkości, dobieranie wskaźników; konstruowanie
zmiennej;
(3) dobór narzędzia pomiarowego i pomiar zmiennej.
W trzech kolejnych punktach omówię te etapy.
9.2.1. Rekonstrukcja czynnika teoretycznego; konstrukcja wielkości
Każdy badacz, przedstawiciel nauk empirycznych, a więc psycholog, socjolog czy
pedagog, który zamierza dokonać operacjonalizacji — tu: wielkości psychologicz-
nej — zaczyna od ustalenia obrazu czynnika, czyli od „odtworzenia" tego czynnika.
14 — Metodologia badań.
209
Budując obraz interesującego go czynnika T, czyli konstruując wielkość T, badacz
musi określić empiryczną i numeryczną strukturę relacyjną tego czynnika (dokonuje
jego rekonstrukcji). Dokonując rekonstrukcji czynnika T badacz przyjmuje, że (tam-
że, s. 62; także: Tuchańska 1980, s. 10):
(1) czynnik T określony jest na zbiorze obiektów Z charakteryzujących się
określonymi własnościami,
(2) klasy abstrakcji czynnika T wyznaczone są przez jakąś relację równościo
wą R,
(3) zbiór Z jest podzbiorem pola relacji R.
Tak jak wielkość T jest obrazem czynnika T, tak, odpowiednio, zbiór Z'
i relacja /?' są obrazami — zbioru Z i relacji R.
Konstruując wielkość T badacz jednocześnie ustala zbiór obiektów przez tę
wielkość charakteryzowanych. Równocześnie ustala on relacje M{", ..., Mm' zacho-
dzące między obiektami wchodzącymi do tego zbioru. Relacje te są obrazami re-
lacji M\ , ..., Mm\ które wyznaczają typ czynnika. Określone przez badacza relacje
dookreślają empiryczną strukturę relacyjną wielkości 7"'. Ona zaś jest obrazem stru-
ktury relacyjnej (czyli typu) czynnika T. Jak już wiemy, możemy mieć do czynienia
z następującymi typami czynnika i wielkości — nominalnymi, porządkowymi, in-
terwałowymi i ilorazowymi.
Na tym etapie procedury operacjonalizacji dochodzi do ustalenia obrazu czyn-
nika czyli skonstruowania wielkości. Jak pamiętamy z rozdz. 1. (pkt. 5